Job Cohen: maatschappelijk belang waarborg voor toekomst bibliotheek

 Aanleiding voor het luiden van de alarmbel was het rapport van de Commissie Cohen, getiteld Bibliotheek van de Toekomst, knooppunt voor kennis, contact en cultuur, waarvan ‘s middags in Den Haag het eerste exemplaar werd aangeboden aan Jet Bussemaker, minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. In het rapport, opgesteld in opdracht van het Sectorinstituut Openbare Bibliotheken (SIOB), breken Job Cohen, oud-burgemeester van Amsterdam en voorzitter van de Raad van Toezicht van de Openbare Bibliotheek Amsterdam, en de vier andere commissieleden (schrijver en filosoof Joke Hermsen, directeur van TenPages.com Valentine van der Landen, directeur Sociaal Cultureel Planbureau Kim Putters en lector creative business aan de Hogeschool Rotterdam Paul Rutten) een lans voor de fysieke bibliotheek, of beter gezegd voor een wederzijdse versterking en krachtenbundeling van de digitale en de fysieke bibliotheek.

Connectie belangrijker dan collectie
De presentatie van het rapport vond plaats tijdens de nieuwjaarsreceptie van het SIOB. Commisievoorzitter Job Cohen over de totstandkoming van het rapport: ‘Ons is gevraagd een antwoord te formuleren op de vraag wat de rol van de bibliotheek over tien jaar zal zijn. Aanvankelijk heerste er bij ons in het licht van de snelle digitale ontwikkelingen enige somberheid over het perspectief van de fysieke bibliotheken, maar algauw zagen we in dat deze een aantal functies in zich verenigen die zo belangrijk zijn dat ze er over tien jaar ongetwijfeld nog zullen zijn. Vervolgens zijn we met elkaar de trends gaan inventariseren die van invloed zijn of kunnen worden op de bibliotheek. Dat leverde een drietal speerpunten op: het grote belang van de kennissamenleving, het vormen van netwerken en de behoefte bij mensen aan een fysieke plek om samen te komen. Niet alleen een plek om kennis te halen maar ook om kennis te brengen. De fysieke bibliotheek zorgt voor lokale verbinding, niet het minst in kleinere gemeenschappen. De bibliotheek kan de plaatselijke agora (markt) worden, waar de toneel- of schaakclub actief is of waar de wijkarts spreekuur houdt. Daarbij is het de uitdaging je als bibliotheek te onderscheiden van het buurthuis.
In de kern zal de positie van de bibliotheek naar ons oordeel niet al te veel veranderen, al wordt connectie belangrijker dan collectie. Internet is rijp en groen door elkaar heen, daarom zal de betekenis van bibliotheek als gids in dat virtuele oerwoud toenemen. Met de kennis die de bibliotheek in huis heeft, zit zij op een knooppunt. Meer dan een miljoen mensen in dit land zijn laaggeletterd. Door het ondersteunen van scholen kunnen bibliotheken veel voor deze groep betekenen.

Tegen de bibliotheken zou ik willen zeggen: zoek op de plek waar je zit zo goed mogelijk je rol. Dat kan op elke plek een andere rol zijn. Er is dan ook niet één type bibliotheek van de toekomst. Ik hoop wel dat dit rapport bibliotheken helpt in het benoemen van hun belangrijkste functies in de komende jaren. Stap over je angst en onzekerheid heen. Leun niet achterover, maar ga erop af. Word ondernemender, haal een groter deel van je budget van buiten de gemeentelijke bijdrage. Maar laat het niet betekenen dat de gemeente op haar beurt achterover gaat leunen en haar bijdrage aan de bibliotheek vermindert.’

Geen vervanging maar aanvulling
Minister Bussemaker, na het in ontvangst nemen van het eerste exemplaar van het rapport: ‘In de pers is gesuggereerd dat ik de fysieke bibliotheek zou willen afschaffen, maar niets is minder waar. Ik wil er juist voor zorgen dat de essentiële functies van de bibliotheek, zoals benoemd in de concept-bibliotheekwet, de komende jaren gewaarborgd blijven. Maar we hebben wel te maken met de digitale realiteit. Ik zie de digitale bibliotheek niet als vervanging van de fysieke bibliotheek, maar als aanvulling. Wordt het door de nieuwe wet gemakkelijker om bibliotheken te sluiten, aangezien er geen verplichting meer geldt voor gemeenten om een fysieke bibliotheek te hebben? Nee, we worden op dit punt eerder strenger dan soepeler. We verbinden namelijk voorwaarden aan een sluiting, teneinde lokaal de infrastructuur goed te blijven regelen. Net als Job Cohen pleit ik voor het zoeken naar structuren en netwerken die aansluiten bij de plaatselijke behoefte. Ik ben helemaal niet pessimistisch over de toekomst van de bibliotheek. Bibliotheken leggen veel creativiteit aan de dag. Laten ze die positieve grondhouding en uitstraling blijven inzetten om al die mooie en nuttige functies van de bibliotheek overeind te houden.’

Kars Veling, voorzitter van de Vereniging van Openbare Bibliotheken (VOB), die na Bussemaker het tweede exemplaar van het rapport overhandigd kreeg: ‘De bibliotheek kan en wil niet buiten de beweging van de digitalisering blijven. Dit rapport geeft de burger moed. Over tien jaar staat er een mooie bibliotheek in de cloud, maar ook op veel plekken in het land. Daar gaan we ons samen met de Koninklijke Bibliotheek (KB) sterk voor maken.’

Stap op de politiek af
Waarna het de beurt aan de zaal was om vragen te stellen. Charles Noordam, directeur van de Bibliotheek Den Haag: ‘De mate van ontlezing is nergens zo groot als in Nederland. Hoe kan dat? Wij werken ons allemaal het schompes, dus wat doen we niet goed?’ Cohen: ‘Laatst had ik het genoegen Youp van ’t Hek te spreken. Hij zei: “Ik lees alle kranten. Mijn zoon leest geen enkele krant, maar weet alles. Hij is van meer dingen op de hoogte dan ik. Dat komt door internet.” Ik wil er maar mee zeggen dat jongeren op een andere manier aan informatie komen dan ouderen. Die ontwikkeling moet je als bibliotheek analyseren en daar moet je op inspelen.’

VOB-directeur Ap de Vries: ‘Bibliotheken moeten zich op bedrijfseconomisch gebied aanpassen, lees ik in het rapport. Wat bedoelt u daarmee?’ Commissielid Paul Rutten: ‘Als bibliotheek moet je efficiënt omgaan met je middelen om de beoogde doelen te bereiken en als publiek gefinancierde instelling zul je moeten bewijzen – met cijfers aantonen – dat je je subsidie effectief inzet. Anders gezegd: we zeggen niet dat de bibliotheek de markt op moet, maar wel dat ze haar werking meer dan voorheen zal moeten verantwoorden. ’ De Vries: ‘Met dat antwoord ben ik uiterst tevreden.’

Ria Oudega, directeur van de Bibliotheek Arnhem: ‘De waarde van de bibliotheek staat niet ter discussie. Alom is men vol lof, maar wij zijn in elke gemeente wel de grootste subsidieontvanger en daarmee de gemakkelijkste prooi voor politici.’ Cohen: ‘Dat is waar. Maar waar is ook dat de bibliotheek als geen ander instituut kan rekenen op steun en draagvlak bij de bevolking. Eigenlijk hadden jullie dat – mede met het oog op de komende gemeenteraadsverkiezingen – al eerder moeten doen, maar mijn advies is: stap direct op de politiek af. Peper de plaatselijke volksvertegenwoordigers in: weet wel wat snijden in het budget van de bibliotheek betekent, want acht op de tien burgers zijn faliekant tegen het sluiten van bibliotheken en dat zijn wel jullie kiezers.’

Maatschappelijk draagvlak
Cohen refereerde daarmee aan de peiling die de Volkskrant hield op 21 januari. Stelling op de site van het dagblad: ‘In het kader van bezuinigingen is het goed dat bibliotheken sluiten. Informatie is tegenwoordig op internet te vinden’. Een dag later waren er welgeteld 4247 stemmen uitgebracht: ‘eens’ verklaarden zich 662 mensen (16%), ‘oneens’ maar liefst 3585 personen (84%). In de papieren versie van diezelfde Volkskrant vertolkte Emmy Fons uit Nieuwerkerk aan den IJssel in een ingezonden brief het heersende gevoel als volgt: ‘Ik zal de bibliotheek missen: al die verschillende geuren van die variëteit aan boeken. Daar kan je ze betasten (de ene harde kaft plakt wat meer dan de andere) en eindeloos inkijken. Daar kan je flirten met iemand die ook zijn ogen over de rijen laat gaan en even bij jou blijft hangen. En daar loop je vol verwachting de deur uit. Waar vind je dat nog?’ (Zie ook het Volkskrant-artikel ‘Sluiting bibliotheken verarmt Nederland’.)
Hetgeen nog maar weer eens bewijst hoe sterk het maatschappelijk draagvlak is van de bibliotheek in de buurt. Hopelijk valt dat kwartje ook bij de Kamerleden die zich gaan buigen over de tekst van de nieuwe bibliotheekwet en bij de plaatselijke politici wanneer zij zich buigen over de volgende bezuinigingsronde in het gemeentelijk budget.

Geen perspectief op bestel
Kort na de presentatie van het rapport van de Commissie Cohen verspreidt de VOB een persbericht waarin men niet alleen een compliment uitdeelt aan de samenstellers, maar ook een kritische kanttekening plaatst. Eerste citaat uit het communiqué: ‘De VOB ziet het toekomstperspectief als een steun in de rug voor het verstevigen van de positie van de lokale bibliotheek. En is heel blij met het pleidooi van voorzitter Cohen aan het adres van gemeenten om in elke gemeente een bibliotheekvoorziening te hebben.’
Tweede citaat: ‘De commissie Cohen geeft een stevige steun in de rug aan de lokale bestuurders en bibliotheken om hun eigen openbare bibliotheek vorm te geven. Het toekomstperspectief schetst de maatschappelijke meerwaarde die de bibliotheek nu kan bieden aan de samenleving. Toch wordt een belangrijk element gemist in het rapport, en dat is een perspectief op het bestel als geheel. Het stelsel van openbare bibliotheken fungeert als netwerk met steun van drie overheden. Wat is er nodig aan benodigde bibliotheekinfrastructuur om de geschetste functies in de toekomst waar te kunnen blijven maken? Het SIOB, namens de minister belast met de stelseltaken, mist daarmee een kans.’

Tekst en foto’s: Eimer Wieldraaijer

Voor de volledige tekst van het rapport, zie hier (pdf).

Er bestaat ook een samenvatting van het rapport, een zogeheten ‘publieksversie’. Zie hier (pdf) voor deze versie.
Zie ook het SIOB-rapport Trends in de samenleving. Ontwikkelingen op het gebied van demografie, economie, media en informatie en binnen het sociaal-culturele domein (pdf).

Zie ook de uitgebreide samenvatting van het rapport van de Commissie Cohen door Wim Keizer, met als titel ‘Commissie-Cohen tussen technostress en digitale verrijking: niet één visie of één waarheid’.